Lang geleden in 1960 een haastige reparatie aan een elektronische Marimba in het Concertgebouw. Die een vervolg heeft met een Sonate van Scarlatti en eindigt met applaus en een bouquet bloemen.
Technische variaties rond de formule Q = C x V.
Een ludiek verhaal met een trompetrani karakter!

De Marimba
Het is zeker al zestig jaar geleden dat ik op een regenachtige dag in september in de late middag aan de telefoon werd geroepen. Een verzoek of ik zo snel mogelijk naar het concertgebouw wilde komen een van de elektronische instrumenten werkte niet en om acht uur zou er een bijzondere uitvoering zijn van ‘Une chanteuse célèbre’ met medewerking van het gehele orkest. Ik kende de zangeres niet maar besloot toch maar zo snel mogelijk daar heen te gaan. Ik hoopte maar dat ik mijn Ford snel aan de praat kon krijgen, want het was voor die tijd een eigenzinnig voertuig. Snel de choke wat uit getrokken en op een beetje na ontsteking gezet om onverwachte terugslag van de slinger te voorkomen.

Nu in de regen voor de auto gehurkt de slinger gedraaid met de duim gelijk aan de vingers houdend. Het kon anders gebeuren dat je duim als de slinger terugslaat er af ligt. Maar de oude zijklepmotor van de Ford uit 1947 werkte mee en liep gelijk. Ik stapte snel achter het stuur en reed vanwege een groot motoroliegebruik met een flinke rookpluim weg richting het concertgebouw. Dat viel in de regen al niet mee, want de ruitenwisser werkt op de onderdruk van de carburateur. Hoe meer het gaspedaal wordt ingedrukt des te langzamer bewegen de wissers. Parkeren was in die tijd nog geen probleem en achter het gebouw in de van Eeghenstraat was plaats zat. Het regende gelukkig niet meer en met de servicekoffer was het nu nog maar een klein eindje lopen. Men was al op de hoogte gebracht dat ik er aan kwam en een medewerker bracht mij via een artiesten trap naar het grote podium. Al snel kwam er een jonge vrouw op mij af, met de woorden “Oh, u bent er al, hij doet helemaal niets meer!“

Het bleek te gaan om een Marimba (een xylofoon met houten klankstaven) die voorzien was van elektronische versterking. Naast het instrument stond een kleine 10 watt Fender gitaarversterker type 5D4 om het signaal te versterken. ”Gisteren deed hij het nog! Ik moet mij nog verkleden, ik hoop dat u het voor elkaar krijgt!“; en zij liet mij verder alleen.

Nou alleen is niet het juiste woord, verscheidene musici namen al hun plaats in om hun instrumenten te stemmen. Ik zal vlak bij vier grote stringbassen. Waarom vier dacht ik nog, maar begreep al snel dat hier ook ‘loudnes control’ wordt toegepast. De versterker bleek in orde te zijn dus moest er iets mankeren aan de elektronica van de marimba. Ik had hooguit een uur de tijd en moest dus opschieten. Ik moest op mijn rug onder het instrument liggen om te onderzoeken hoe het zou moeten werken, want ik had geen flauw idee.

Nee geen microfoons, wel nog een zelf gebouwd voorversterkertje met tweemaal een EF6. Terwijl ik onhandig liggend onder de Marimba probeer te onderzoeken hoe een en ander zou moeten werken, wordt er ondertussen gestemd. Geluiden van hobo’s en dwarsfluiten deden mij denken aan 17 juli 1943 ‘s morgens tegen negenen toen gierende geluiden mijn moeder deed uitroepen: “Snel gauw onder de tafel jongens het zijn bommen!” Ze had gelijk, in een korte tijd werd een enorme ravage aangericht. Onze pendule lag op de grond de slinger gebroken en de wijzers stil staand op tien over negen. Buiten hoorden we mensen schreeuwen, ik wilde naar buiten maar de voordeur klemde.

Dat had ik nu ook, want met enige moeite wist ik het metalen kastje van het voorversterkertje eten te openen. Haalde een topaansluiting los van een EF6 en hield mijn vinger op de top van de buis, er klonk een 50 Hertz brom uit de versterker. De top van de andere EF6 zelfs veel luider, wat een musicus met zo’n zware stringbas deed uitroepen: “Moet dat, we zijn aan het stemmen!”

Mijn aandacht was echter meer bij de constructie van de marimba. Onder elke houten klankstaaf zat een koperplaatje die allemaal met elkaar waren doorverbonden, duidelijk  een wonderlijke zelfbouw. Over de gehele lengte een stevige korte koperen strip die met al de plaatjes waarschijnlijk een capaciteit of afscherming vormde. Het leek mij een weinig succesvol systeem dat voor een geweldige brom zou moeten zorgen. Of zou men een brom in tegenfase erop loslaten? Zoals besproken in het verslag radiocafé van 14 november 2017 met een instelbare regelaar op de voorversterker.

Maar we moeten toch ook iets wat op een wisselende spanning lijkt kunnen opwekken. Dus moeten we net als bij een condensatormicrofoon een lading aanbrengen. De formule is Q = C x V. Wordt de capaciteit kleiner dan stijgt de spanning om het product te behouden en wordt de capaciteit groter dan verkleint de spanning. Omdat tijdens deze voordracht toe te lichten leek het mij verstandig dit te demonstreren. Een liter water is een kubieke decimeter, maar wat moeten we ons voorstellen bij een capaciteit?

Lang geleden heeft men bepaald dat de oppervlakte van een metalen bol met een doorsnede van 2 cm één capaciteit kan bevatten. De formule is 4 pi R in het kwadraat. 
R = 1 cm en 1 x 1 = 1 zodat we overhouden 4 pi. Dat delen op de inhoud van de condensator die gelijk is aan de oppervlakte van de kleinste plaat, gedeeld door de afstand van de platen. Alle maten in centimeters. Mocht er tussen de platen een isolatie worden gebruikt dan moet nog vermenigvuldigd worden met een diëlektrische constante. Voor lucht is dat 1 en voor mica ongeveer 6.

Speciaal voor de opleiding zendamateur gebruikte ik een ongeveer driekwart met water gevulde plastic fles. De fles is de condensator en het water de lading, het niveau van het water de spanning. De lading Q het aantal Coulombs =  C x V.  In de fles drijft een glazen dompelaar die door de hals van de fles is gestoken. Knijp ik in de fles dan wordt zichtbaar hierdoor de inhoud (capaciteit) kleiner, maar de lading blijft gelijk. Met gevolg het niveau (de spanning) stijgt. De dompelaar komt zichtbaar omhoog. Met meer of minder knijpen varieert het niveau. Een begrijpelijke demonstratie.

Met het trillen van de houten klankstaven van de Marimba verkrijgen we op dezelfde wijze een veranderlijke spanning in de frequentie van de aangeslagen klankstaaf. De lading wordt geleverd via een hoogohmige weerstand van minstens 500 kOhm, de gelijkspanning is gewoonlijk een veilige 42 volt. We noemen dat de fantoomspanning die in feite verder geen rol speelt in het uiteindelijke audiogebeuren en slechts zorgt dat de lading Q gehandhaafd blijft.

Er stond geen spanning op de condensatoren en het bleek een breuk in de verbindingsplug naar de voorversterker. Dat was snel hersteld, alhoewel in het halfduister een schroefje losdraaien van een plug en het niet kwijt te raken valt niet mee. Gelukkig een soldeerrevolver meegenomen zodat ik niet hoefde te wachten op het warm worden van een soldeerbout. Om nog even testen of alles werkte pakte ik de twee stokjes met de hard vilten bolletjes en speelde ik de eerste regels van ‘Fly me to the moon’.

Prima voor elkaar ik pakte mijn koffer om weer te vertrekken. Helaas achter kon ik er nu niet meer door en ik moest het podium naar beneden aflopen. De zaal was al behoorlijk gevuld met bezoekers. Misschien dachten zij dat er een artiest afdaalde want er klonk nu een zwak applaus. De dirigent hield mij staande en fluisterde: “Zou u willen plaats nemen aan de vleugel, het is een noodgeval. De Poolse pianist Dziewckyna die eigenlijk hier had moeten zijn is de weg kwijtgeraakt en blijkt in Maastricht terecht te zijn gekomen. Ik hoorde u zojuist en dacht al maakt u maar een paar passende akkoorden, dan zijn wij gered”.

De man zag er wat wonderlijk uit met een zwarte jas die hem slecht paste en van achter op de grond hing. “U bent de dirigent?”; vroeg ik hem. De man vertelde de concertmeester te zijn en dat hij de dirigent verving daar deze onverwacht ziek was geworden. Hij stond er ook wat onhandig bij met de jas van de dirigent die hij had aangetrokken die duidelijk enige maten te groot is. De man keek mij hoopvol aan en zei: “Het is een bewerkte sonate van Scarlatti voor orkest. Mocht u liever weg gaan dan denken de bezoekers dat u de pianist bent en het niet meer ziet zitten“.

Met andere woorden ik had de keus tussen een vriendelijk applaus of kwaadaardig boegeroep! Het leek mij dan ook verstandig om voor de piano te kiezen, lang geleden had ik ook in klassieke kamerorkestjes gespeeld en kende deze componist. Meestal vingervlugge loopjes over het klavier en weinig akkoorden, ik zou het kunnen proberen. De meeste muziek wordt gespeeld door het orkest en af en toe een paar maten op de vleugel. Het zal voor kenners nieuw in de oren klinken maar zoals de dirigent mij al zei, het is een bewerkt stuk muziek.

De dirigent was opgelucht toen hij mij zag plaats nemen aan de vleugel. Hij zou mij aangeven wanneer ik moest invallen en een verbindende melodie moet laten horen passend in het geheel. Ik dacht er aan mij aan te passen aan de manier van spelen zoals men dat ziet bij klassieke pianisten. Moeilijk kijkend en traag de handen laten neerdalen op de toetsen. Achteraf viel het mee, de dirigent gaf keurig aan wanneer ik moest invallen. Waarop ik wat ingewikkelde welluidende loopjes op het toetsenbord maakte, variaties op de muziek die ik zojuist had gehoord.

Gelukkig hoorde ik geen opmerkingen en klachten na afloop. De dirigent keek zelfs opgelucht en liet mij weten dat het pianospel aangenaam klonk maar dat het weinig van doen had met de originele muziek van Scarlatti. Of ik ook na de pauze beschikbaar wilde zijn, ondertussen kon ik in een soort kantine even koffiedrinken. Gelukkig kon ik daar naar huis bellen dat het wat later werd.

Even na 10 uur 30 was de uitvoering van het programma afgelopen. Samen met de zangeres, de Marimba bespeelster en ikzelf moesten wij één voor één de trap af lopen langs het orkest naar de dirigent.  Ik had geen stropdas en daarom kreeg ik nog even snel een zwart strikje om. We werden met een luid applaus ontvangen terwijl wij diepe buigingen maakten. Bloemen werden aan ons rond gedeeld, daarna werd ook de dirigent langdurig toegejuicht.

Een leuke herinnering, om tijdens deze voordracht enige zaken te verduidelijken tijdens de avond in Zaandam, had ik een toets van de marimba nagemaakt. Dat viel nog niet mee, maar Vok Keijsper zorgde voor een belangrijk onderdeel dat moeilijk na te maken is.

Het stukje hardhout heb ik op de juiste lengte gemaakt en geschuurd zodat dit in een frequentie van 131 Hz zou trillen, een toon bekend als de C bij het sleutelgat van de piano.

Het geheel versterkt met een Philips Signal Tracer type GM 7628/01, die door mij voorzien is met een directe audio-ingang. Slaan met een achterkant van een fittingschroevendraaier op het hardhouten plankje liet een stevige heldere toon horen.

Na de lezing had dit veel bekijks en werd van alle kanten bekeken. Begrijpelijk waren er bezoekers die ook even wilden slaan op het houtje. Toch weer een leuke avond en ondanks het voetbal op de TV een goed gevulde zaal. 

Piet van Schagen  PA3HDY