Verslagen Radiocafé

Verslag 6 maart 2012: Fane versterker

De voordracht deze avond is naar aanleiding van een e-mail die ik ontving van Piet Blaas, waarin de vraag gesteld door Dick Sikkema uit Oldenzijl; “Is de door mij gekochte versterker echt gebouwd door Peter Johanzen?”.

Ik heb de man gevraagd om foto’s en inderdaad, het is een door mij veertig jaar geleden geleverde 100 watt gitaarversterker.

Het riep bij mij weer vele herinneringen wakker. Reden om te zoeken tussen oude papieren of er nog gegevens te vinden zijn. Het was in 1967 dat een in die tijd bekende gitarist Levinus Jongmans bij mij in Amsterdam op de Ookmeerweg langs kwam met een defecte Vox AC30. Een in die tijd een dure gitaar versterker met 4 stuks EL84 in klasse A en twee 12 inch luidsprekers.
Geen moeilijke reparatie en het was dan ook dezelfde avond al klaar. De volgende dag werd ik gebeld door de firma de Waal die een muziekhandel had op de Bilderdijkstraat in Amsterdam met de vraag of ik die versterker had gerepareerd. Ik dacht op dat moment, het zal toch niet alweer kapot zijn. Maar nee, de heer de Waal zocht juist iemand die dergelijke apparatuur kan herstellen. Ik was zelf muzikant Trompet en Gitaar en net terug van een tournee in Duitsland met een zelfbouw versterker met twee maal EL84 waar ik met een hoge anode spanning van 385 volt en schermrooster spanning van 300 volt, ruim 18 watt uitgangsvermogen wist te verkrijgen. In die tijd te vergelijken met de Dynacord kofferversterker type DA16/V .

De muziekhandel had een hoop reparatie werk wat betekende dat het ‘s avonds bij mensen thuis tv repareren om wat bij te verdienen voorbij was. Dit betaalde veel beter. Mijnheer De Waal, die Marshall, importeerde kwam op het idee een op deze versterker gelijkende uitvoering zelf te fabriceren. Daartoe werd een type 50 watt aan mij meegegeven om dat eens goed te bekijken.

Het schema werd met diverse wijzigingen gebruikt om uiteindelijk de Londoncity versterker te bouwen.

Nog gevonden zelfs een tekening van de bedrading. Ook werd gedacht om de beide trafo’s te verdelen over het chassis en niet zoals bij Marshall aan een kant. Tilde je de versterker op dan hing deze scheef. Klanten klaagden daar wel eens over. Waarop de Waal steevast vertelde dat dit expres werd gedaan omdat de meeste muzikanten in de grote steden in Engeland op een hoge boven etage woonden en dat je dan gemakkelijker de trap op kon lopen. Het is Vic v/d Kuij die zelf al ZZZ versterkers bouwde in eenzelfde type kast, die de opdracht kreeg. Echter er was haast bij, waarschijnlijk om op de aanstaande Frankfurter Messe de jaarlijkse muziekbeurs een groot aantal neer te kunnen zetten. Derhalve werd mij gevraagd een kleine vijftig stuks compleet werkende chassis te monteren. Vic zou ze dan in een kast plaatsen en voorzien van handvat en wat er nog meer nodig is. Met vrouw en kinderen, die de onderdelen monteerden, werden in hoog tempo deze versterkers gebouwd. Het ergste vond ik daarbij de gloeidraadverbindingen, waarom ? Ik zou het niet meer weten. Met het op Google intikken “Londoncity versterkers”, is deze hele geschiedenis te lezen.

Huib Michaelis was in de Rozenstraat in Haarlem een bedrijf en handel begonnen in P.A. (public adres) geluidsapparatuur. Een groot pand waar hij in kamers op de bovenverdieping enkele studenten, waaronder Frank Visser (de nu rijdende rechter), liet wonen. Als Huib in 1971 enkele defecte luidsprekers wil weg brengen naar de luidsprekerreparateur RUKA in Amsterdam Noord weet een der studenten te vertellen dat er ook iemand te vinden is in Osdorp die ook dat werk uitvoert. Wat vanuit Haarlem vrijwel naast de deur is. Zo kwam ik in contact met de gebroeders Michaelis van de firma Haarlem Electronics Helios. De laatste toevoeging werd al snel door muzikanten vertaald in “Herrie en lawaai is ons streven”. Als deze het idee opperen om ook zelf versterkers te gaan produceren onder de naam Fane . Herinner ik mij gelijk de drukke werkzaamheden thuis met de Londoncity versterkers. Zo komen we op het idee deze montage uit te besteden aan een sociale werkplaats in Schalkwijk in Haarlem. Na een lang gesprek met de leiding daar werd overeen gekomen om al binnen twee weken te kunnen starten. Dan was een groot project verkeerslichten klaar en kon gelijk weer verder gewerkt worden aan de versterkers. Terwijl ik op kantoor zit met de chef productie komt er een wat zielig uitziende man binnen die onderdanig zijn pet afzet en duidelijk laat zien dat hij wat wil vragen. De chef geeft hem toestemming en de man vertelt vervolgens: “Ome Henk is er wel heel erg slecht aan toe de dokter heeft hem al opgegeven en nu dacht ik om maar vast wat geld in te zamelen voor bloemen en een krans als hij straks begraven wordt.” Ik hoorde het met een lichte ontzetting aan. De chef gaf hem zo te zien een kwartje wat ik wel wat magertjes vond en ik gooide een gulden in zijn pet die hij mij voorhield. Als de man de deur weer achter zich terug trekt, kijk ik de chef aan en zeg: “Dat is toch wel heel erg” De chef lachte en zei: “Ach die komt hier zowat elke dag met soortgelijke verhalen”. Ik begreep dat ik hier met niet allemaal erg normale werknemers te doen zou krijgen. Ik moest zorgen voor de benodigde onderdelen om al deze versterkers te kunnen bouwen. Ik heb na veel zoeken deze lijst terug gevonden.

De ijzeren chassis mat groen gespoten een speciale verf om roest tegen te gaan hebben we laten maken bij een metaal bedrijf zo ook de voor- en achterplaten met opschriften. De transformatoren heb ik laten wikkelen in België naar eigen berekening,

Ik moest eerst ter plaatse een versterker monteren en afbouwen om de tijd op te nemen en zo het bedrag te bepalen wat het zou moeten kosten. Men ging er al van uit dat zij er zelf langer over zouden doen en dat het dan natuurlijk onbetaalbaar zou worden. Ik meen er bijna twee en een half uur over gedaan te hebben om een geheel compleet chassis bedraad en wel klaar te krijgen. Nu moest nog alles uitgewerkt worden hoe een en ander ging gebeuren. Een man kreeg de leiding en die was volkomen normaal, alleen in een of andere oorlog zat hij in een schuttersput toen er een tank met een rupsband overheen walste om hem levend te begraven. Wonder boven wonder heeft hij het overleeft maar sindsdien niet helemaal in orde. Op het toilet liet hij de deur open staan enige vorm van opsluiting deed hem angstig terug denken aan die dag. Maar gelukkig voor mij wist deze de zaak draaiende te krijgen. Een machtig gezicht zo’n lange rij versterkers eerst nog slechts met vier buisvoetjes dan de grote transformatoren..

en langzamerhand uitgroeiende tot het eindproduct. Het viel allemaal wel mee en ook het bedraden was niets op aan te merken. Toch werd ik regelmatig opgebeld door mijn vrouw om snel naar Haarlem te gaan want de boel stond stil. Dat kon noodlottig zijn want die mensen moesten doorwerken en anders werd overgeschakeld naar een andere constructie of project. Wasmachinebesturingen of zo iets, ik noem maar iets op als voorbeeld.

Eenmaal dan aangekomen bleek bijvoorbeeld een condensator van 0,1 µF die eerst met een rood papiertje was omwikkeld in de nieuwe zending blauw te zijn. Probeer dan maar eens iemand aan het verstand te brengen dat het gewoon dezelfde condensator is. Ook bij controle bleek iemand de ringen vergeten te zijn onder de moeren van de steekplug entree’s. “Ja dat komt in orde hoor, ik begrijp wat u bedoelt.” Als ik even later terugkom uit het kantoor van de chef die mij koffie aanbood, zie ik de man dezelfde fout maken. “Nee”; zegt hij: ”kijk maar”. De volgende man haalt de plug los en zet er een ring onder. Na enig voorzichtig  uitleggen begrijpt de man dat hij het zelf moet doen. Als ik weer de deur uit wil lopen om weer snel mijn werk weer op te pakken wordt ik tegen gehouden bij de deur door twee stevige mannen in witte jassen. “Wat gaat u doen?” “Naar buiten natuurlijk ik ga weer naar mijn andere klus” Dat ging toch even moeilijk want volgens deze heren was het nog geen tijd om naar huis te gaan. De chef moest er aan te pas komen. Jammer genoeg zijn er in die tijd geen foto’s gemaakt. Gelukkig heb ik nu enkele foto’s die de heer Sikkema mij stuurde. De versterker is zo te zien niet zonder kleerscheuren door de veertig jaren heen gekomen.

Duidelijk zijn diverse reparaties zichtbaar en de strakke bedrading heeft een behoorlijke knauw gekregen. Maar toch geeft het een duidelijk beeld over deze Fane versterker. Wat mist is het blauwe bord met de naam FANE op de kast. Ik moet nog van die merk borden hebben , maar kon ze niet zo gauw vinden.

Op deze foto is de te zien hoe het er nu onder het chassis uitziet, maar de werking is nog prima volgens de bezitter van deze versterker en wordt nog regelmatig gebruikt in zijn Rockabillly bandje om de basgitaar te versterken.

Als de eerste dertig versterkers zijn opgehaald en naar de Rozenstraat zijn gebracht om afgeregeld te worden is er toch een bij die helemaal niets doet. Nu is een storing vinden en oplossen niet zo moeilijk voor iemand die dagelijks daarmee omgaat. Maar deze versterker bleef volkomen buiten dienst en gaf geen krimp. Dan valt mij op dat de gloeidraden van de EL34 buizen niet branden en nu bleek dat alle aansluitingen van de buisvoeten één plaats verschoven waren aangesloten.

Dan is natuurlijk alle logica op de loop en is fout zoeken wel wat anders dan bij een normale storing. Na verloop van tijd hebben we de productie stopgezet.
De versterker van mijnheer Sikkema met PJ31B  (de B betekent vier eindbuizen), komt uit de serie die daar is gebouwd. De latere grote Fane versterker met meer mogelijkheden is weer in eigen beheer gebouwd.
Van de vele trafo’s die we in België hadden laten wikkelen had ik alleen nog een dertigtal uitgangen op dat moment ter beschikking.

Dus moesten er voedingstrafo’s besteld worden die zo’n 400 volt bij 500 mA konden leveren. Die waren niet zou direct te vinden en om deze weer te laten maken zou dan veel tijd kosten eer wij de bestelling binnen zouden krijgen. Ik kocht toen een partij trafo’s die 260 mA konden leveren bij Radio Twente. Echter de hoogspanningswikkelingen parallel schakelen dat gaat niet goed en is ook niet aan te raden. De wikkelingen zijn nooit precies gelijk en ook de gelijkstroom weerstand zal verschil vertonen. Wat warm worden van trafo’s kan betekenen.

Daarom zijn beide voorzien van een brugcel en met de plus en min met elkaar verbonden. Door nu de vier eindbuizen per twee op een gloeidraadwikkeling aan te sluiten, hebben we de mogelijkheid om twee eindbuizen uit te schakelen. In het bijgevoegde schema is dat de trafo A (dit basisschema is in werkende stand getekend). De andere trafo B met een 50 volt wikkeling zorgt voor de negatieve roosterspanning. De 50 volts wikkeling van de uitschakelbare trafo A daar is op die wikkeling een relais gemonteerd. Een wisselcontact op dat relais schakelt bij het uitschakelen van trafo A met schakelaar S, de schermroosters van de twee buizen waarvan de gloeidraden niet meer gevoed worden om van de hoogspanning naar de negatieve roosterspanning. Daar de anoden nog verbonden zijn aan de hoge spanning heeft deze geen invloed meer op uitgeschakelde buizen nu de schermroosters een negatieve spanning hebben. Begrijpelijk klopt de anodeaanpassing niet meer, maar door de luidsprekeruitgang om te schakelen van 8 naar 4 ohm kan een luidspreker van 8 ohm toch er toe bijdragen dat we een redelijke aanpassing verkrijgen.
De omschakeling van 100 watt naar 50 watt is bedoeld voor gebruik in kleine ruimtes of in de studio waar de versterker toch al op een laag vermogen wordt gebruikt. De gebruikte uitgangstransformator is gezien de berekende aantal windingen daar op gewikkeld om dit mogelijk te maken.

Op de foto sta ik naast een groot aantal Fane versterkers in de zaak van Haarlem Electronics.
Als de eerste zo gebouwde versterkers in winkel staan komen er een aantal jongens binnen van een rockband die geïnteresseerd naar deze versterker kijken. Op de vraag: “Zitten daar vier EL34 buizen in?” Wordt de achterzijde er afgeschroefd. Een van de jongens wijst naar de twee zware voedingstrafo’s en roept met luide stem: “Kijk daar eens dubbele power!!”
We hebben dit dan ook later vermeld in onze advertenties.
Versterkers met dubbele voeding om extra power te verkrijgen.
Deze bijzondere versterker blijkt al snel heel gewild te zijn. Er zijn er echter niet zo groot aantal van gebouwd. Het zou leuk zijn er een nog eens terug te vinden.

Piet van Schagen (muziekhandel Peter Johanzen)